Tuy nhiên, ở Việt Nam, hiện tượng tác giả ma khá phổ thông từ lâu và xuất hiện dưới nhiều dạng
Đối với đối tác nước ngoài, vì lý do ngoại giao và làm việc lâu dài, cũng sẵn sàng đề tên các sếp vào danh sách tác giả.
Đối với nghiên cứu sinh, do ở vị thế “bất lợi” nên đành phải làm theo yêu cầu. Do đó, việc phân định công trạng chưa được đặt ra. Do đó, hiện tượng nhiều tác giả không có gì đáng kinh ngạc.
Những người chỉ có công tìm tài trợ, chỉ có công thu thập dữ kiện, hay chỉ có công lãnh đạo một nhóm nghiên cứu thì không có quyền đứng tên tác giả. Đến thập niên 1950 thì quy ước một tác giả bị chất vấn, và đến thập niên 1980 thì cộng đồng khoa học đổi thay theo hướng dân chủ hơn. Nguyên tắc là thế, nhưng trong thực tiễn không phải ai cũng dựa theo những tiêu chuẩn vàng trên.
Nguyễn Văn Tuấn Kỳ sau: Đến vị trí tác giả và công trạng. Đối với tác giả chính, có tác mạo xưng dự hay tác giả quà chẳng hại gì, mà còn thắt chặt thêm tình đồng nghiệp trong mai sau, khi mà lúc “có qua có lại” trở nên một lợi thế cho sự nghiệp khoa mục. Từ thế kỷ 17 đến thập niên 1920, quy ước của cộng đồng khoa học là mỗi bài báo chỉ có một tác giả.
Là giám đốc, họ có thể gây sức ép đến nhà khoa học dưới quyền hay đối tác nước ngoài ghi tên họ vào danh sách tác giả. Ba tiêu chuẩn vàng Câu hỏi đặt ra là ai xứng đáng đứng tên tác giả? Năm 1985, ủy ban Tổng biên tập các tạp chí y học (International Committee of Medical Journal Editors – ICMJE, còn gọi là Vancouver Group) đề ra ba tiêu chuẩn cho một tác giả bài báo khoa học.
Năm 2000, ba tiêu chuẩn này được hiệu chỉnh, và được giới khoa học quốc tế xác nhận là những tiêu chuẩn vàng để quy quyền tác giả. Do đó, việc phân định công trạng qua đứng tên tác giả bài báo khoa học rất có ý nghĩa đến cá nhân chủ nghĩa nhà khoa học và uy danh quốc gia.
Theo định nghĩa của ICMJE, một thành viên nghiên cứu có nhân cách đứng tên tác giả phải hội đủ ba tiêu chuẩn: có đóng góp quan trọng trong việc hình thành ý tưởng và phương pháp nghiên cứu, hay thu thập dữ kiện, hay phân tích và diễn dịch dữ kiện; đã soạn thảo bài báo hay rà soát nội dung bài báo một cách nghiêm trang; và chuẩn y bản thảo sau cùng để gửi cho tùng san.
Ảnh: nhóm các nhà khoa học trọng điểm Nghiên cứu công nghệ môi trường và phát triển vững bền, thuộc đại học Khoa học thiên nhiên – đại học quốc gia Hà Nội cộng tác nghiên cứu với các nhà khoa học thuộc đại học Columbia (Hoa Kỳ) về “Cơ chế làm chậm sự chuyển di của asen qua tầng chứa nước sâu Pleistocene” mà kết quả vừa được xuất bản trên tạp chí Nature.
Người viết bài này từng chứng kiến những bàn cãi như thế rất nhiều lần, và mỗi lần đều dẫn đến những kết cục buồn, vì nứt rạn tình bạn và quan hệ đồng nghiệp. Ảnh: VNU Một cây làm chẳng nên non Số lượng bài báo mà một cá nhân đứng tên tác giả thường được xem là một trong những chỉ tiêu quan trọng để xét duyệt cất nhắc các chức danh khoa trường (như giáo sư, phó giáo sư).
Thuật ngữ khoa học gọi những “tác giả” loại này là “tác mạo danh dự” (honorary author), “tác giả mời” (guest author), “tác giả quà” (gift author). Theo cách hiểu thường nhật, tác giả ma là người soạn thảo bài báo khoa học nhưng lại không có tên trong danh sách tác giả (và người đứng tên tác giả thì không hề viết bài báo!) Hiện tượng tác giả ma chỉ xuất hiện trên các tập san khoa học khoảng 20 năm qua, và “thủ phạm” là các công ty dược.
Theo một phân tích công bố trên tùng san JAMA vào năm 1998, có gần 20% các bài báo có những “tác mạo xưng dự”, tức rất phổ thông! “Tác giả ma” là một thuật ngữ tương đối mới trên thế giới, nhưng nó lại không hề mới trong giới nghiên cứu khoa học ở Việt Nam. V. Nhưng việc phân định công trạng không dễ dàng khi mà mọi người đều có thể nói “không có tôi thì công trình này không thành công”.
Các công ty dược làm nghiên cứu, rồi mướn chuyên gia khác viết bài báo, và mời các giáo sư nức tiếng (không liên hệ gì đến công trình nghiên cứu) đứng tên tác giả.
Ở nhiều trường đại học trên thế giới, nghiên cứu sinh cần phải đứng tên tác giả đầu của một số công trình nghiên cứu mới được bảo vệ luận án tiến sĩ. Vấn đề phân định công trạng rất đơn giản nếu bài báo chỉ có một tác giả duy nhất, nhưng trở nên phức tạp khi bài báo có nhiều tác giả.
Ở Việt Nam, không ít tác giả đứng tên tác giả trong bài báo khoa học nhưng không đáp ứng ba tiêu chuẩn vàng trên. Đối với các cơ cỗ áo trợ như Nafosted của bộ Khoa học và công nghệ, bài báo khoa học là một trong những tiêu chí để “nghiệm thu” công trình nghiên cứu.
Hiện tại, nghiên cứu khoa học thường là cố của một tập thể, vì có sự đóng góp của nhiều chuyên gia từ nhiều chuyên ngành. Khoảng 11% các bài báo y học có hiện tượng tác giả ma. Do đó, hiện tượng tác giả ma ở Việt Nam có phần “phong phú” hơn so với thế giới.
Công trạng trong khoa học Phải cùng dự nghiên cứu mới là đồng tác giả. Có nhiều bài báo khoa học mà trong đó một số tác giả chẳng đóng góp gì đáng kể, thậm chí chẳng biết nội dung bài báo nói về cái gì, có người còn chưa thấy bài báo ra sao! Gần đây, với sức ép xin tiền tài trợ cho nghiên cứu và xin cất nhắc, xuất hiện hiện tượng tác mạo xưng dự, tác giả ma (ghost author), và… cướp công trong khoa học.
Có những người chuyên viết thuê luận văn thạc sĩ và luận án tiến sĩ, có người chuyên viết thuê bài báo khoa học, có những người chuyên soạn bài chuyện trò cho các giáo sư v. Họ không dính dấp gì đến việc khai sinh ý tưởng bài báo, không dự soạn thảo bài báo, nhưng thường là giám đốc một trọng tâm, hay đứng đầu một nhóm nghiên cứu lớn.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét